عمارت یعقوبیان، روایتِ شکوه از دست رفته

«عمارت یعقوبیان» فیلمی بحث برانگیز و جنجالی از سینمای مصر است. این فیلم که اقتباسی است از رمانی به همین نام، زندگی ساکنان یک از ساختمان‌های قدیمی قاهره را روایت می‌کند. اگر چه به ظاهر هر یک از این ساکنان با مشکلات خاص خودش دست و پنجه نرم می‌کند، اما به واقع تار و پود زندگی‌شان با هم آمیخته است. به گمان من آنچه در این فیلم روایت می‌شود -جدا از تمام بحث‌ها و حواشی آن- روایتی است از نابسامانی‌هایی که گریبان مصر امروز را گرفته است: فقر، فساد، تروریسم، هم‌جنس‌گرایی، تجاوز، فحشا و ... .
عمارت یعقوبیان بنایی است که گذشت زمان اگر چه زخمهایی بر پیکر آن وارد ساخته است، اما همچنان پایدار و استوار ایستاده است. عمارت یعقوبیان آیینه تمام نمایی است از تاریخ مصر. تاریخی که اگر چه گذشته پر شکوهی داشته است اما اینک آینده‌ای مبهم در انتظار آن است. این نوشتار نگاهی دارد به این فیلم.


فیلم «عمارتِ یعقوبیان»
ساخته سال ۲۰۰۶، کشور مصر، زبان عربی
(بر مبنای داستانی با همین نام)
هزینه ساخت: ۳.۵ میلیون دلار

کارگردان ............. مروان حامد
فیلمنامه ............... وحید حامد

بازیگران اصلی:
عادل امام .............. زکی پاشا
نور الشریف .............. حاج عزام
هِند صَبری .................. بُثینا (دختر ساکن پشت بام)
خالد الصاوی ............ حاتم رشید (روزنامه‌نگار)


عمارت یعقوبیان پرخرج‌ترین فیلم تاریخ سینمای مصر تا به امروز است که در گیشه نیز فروش خوبی داشته است. این فیلم به نسبت طولانی (دو ساعت و چهل و پنج دقیقه‌ای) اولین تجربه‌ی حرفه‌ای «مروان حامد» کارگردان آن در سن بیست و هشت سالگی است. فیلم نامه این فیلم را پدر او «وحید حامد» بر اساس رمان «عمارت یعقوبیان» نوشته‌ی «علاء الاسوانی» نگاشته است. فیلم عمارت یعقوبیان موفق شد جوایز زیر را از «جشنواره ملی سینمای مصر» دریافت کند:
   - جایزه بهترین فیلم
   - جایزه بهترین کارگردان – مروان حامد
   - جایزه بهترین بازگیر نقش اول مرد – عادل امام
   - جایزه بهترین بازگیر نقش دوم مرد – خالد الصاوی
   - جایزه بهترین صحنه‌آرایی و تصویر برداری

در این فیلم از مطرح‌ترین چهره‌های سینمای مصر استفاده شده است. عادل امام از بازیگران تحسین برانگیز سینمای مصر است که از کارهای موفق او باید به فیلم‌های «تروریست» محصول ۱۹۹۴ و کمدی موفق «تروریسم و کباب» محصول ۱۹۹۳ اشاره کرد. از دیگر بازیگران مطرح این فیلم باید به «نور الشریف» اشاره کرد که کار ماندگار او بازی در نقش «ابن رشد» در فیلم تاریخی «سرنوشت» به کارگردانی «یوسف شاهین» کارگردان بزرگ سینمای مصر است. «هند صبری» بازیگر نقش بُثینا بازیگر جوان و موفقی است. فیلم «اسماء» ساخته سال ۲۰۱۱ از کارهای موفق اوست. داستان زنی که از بیماری ایدز رنج می‌برد. (این فیلم را هنوز خودم ندیده‌ام. اما جسته و گریخته در مورد آن خوانده‌ام.)

فیلم یا یک مقدمه طولانی در معرفی ساختمان یعقوبیان آغاز می‌شود. یکی از بزرگان ارمنی در سال ۱۹۳۷ ساختمانی به سبک اروپایی و معماری ایتالیایی در مرکز قاهره می‌سازد و نام خودش را بر آن می‌گذارد: «عمارت یعقوبیان». در آغاز اشراف‌زادگان، یهودیان و خارجی‌ها مستاجران آن بودند. با وقوع انقلاب در مصر در سال ۱۹۵۲ و آغاز درگیری اعراب با اسراییل در سال ۱۹۵۶ ساکنان قدیمی ساختمان از آنجا می‌روند و برخی از نظامیان و افسران ارتش ساکن این عمارت می‌شوند. با بهبود روابط مصر با جهان غرب کم کم این عمارت توسط تجار دوباره مرمت می‌شود. هرچند در پشت بام آن هنوز مردمان فقیری زندگی می‌کنند. مقدمه فیلم را می‌توانید با زیرنویس فارسی (ترجمه از انگلیسی) در کانال من در یوتیوب و آپارات تماشا کنید.

تا بدین جای کار بیننده تصویر کلی از عمارت یعقوبیان بدست می‌آورد. این ساختمان نمودی از جامعه مصر است که از همه اقشار در آن حضور دارند. ساختمانی که بسان موجود زنده‌ای در گذر زمان زخم برداشته ولی دوباره سرپا شده است. این ساختمان گواه تاریخ مصر است. پس از این مقدمه، فیلم با برشی از یک میخانه آغاز می‌شود. جایی که «زکی پاشا» توی کوک زن عشوه‌گری در داخل میخانه است. زکی پاشا پاشازاده‌ای متمول اما پاکباز است. زکی پاشا مردی زن‌دوست و خوش مشرب است. او که فارغ‌التحصیل مهندسی از فرانسه است همراه خواهرش در یکی از خانه‌های عمارت یعقوبیان زندگی می‌کند. اما خواهرش بنای اخراج او را از خانه دارد. او که به گفته خودش به تنها کسی که آزاری رسانده است خودش است به مقابله با خواهرش نمی‌پردازد. در این کشاکش بُثینا دختر جوان فقیر پشت بام به او دل می‌بندد. بُثینا پیش از آن معشوقه طاها بود. طاها که پدرش سرایدار خانه است نمی‌تواند بخاطر شغل پدرش به استخدام دانشکده افسری درآید. او براحتی جذب گروه‌های تروریستی بنیادگرا می‌شود. این امر باعث جدایی او از بُثینا می‌گردد. او برای انتقام تجاوزی که در زندان به او شده است به صحرای سینا می‌رود تا فنون نظامی بیاموزد.

در این ساختمان روزنامه‌نگار تحصیلکرده‌ای به نام حاتم رشید زندگی می‌کند. پدرش پروفسور دانشگاه و مادرش فرانسوی است که در کودکی به او تجاوز شده است. حاتم رشید مرد همجنس‌گرایی است که با اغوای یک سرباز ساده و روستایی او را به خانه خود می‌آورد. رابطه این دو زمانی پایان می‌یابد که سرباز پسرش را در اثر یک بیماری از دست می‌دهد و آن را نشانه‌ای از عذاب الهی می‌داند.
یکی دیگر از ساکنان این عمارت حاجی عزام است. کسی در عرض سی سال از یک کفاش و واکسی ساده به یکی از نوکیسگان و ثروتمندان جامعه مصر تبدیل شده است. حاجی عزام مردی شیاد و دغل کار است که برای رسیدن به اهدافش از هیچ کاری ابا ندارد. او یکی از خانه‌های عمارت یعقوبیان را برای زن دومش اختیار کرده است. او زن دومش را که باردار شده است وادار به سقط جنین می‌کند. زن مستاصل و بی‌پناه در انتهای فیلم به امان خدا رها می‌شود. شخصیتی بسیار شبیه به همین حاجی بازاری‌های نوکیسه خودمان در ایران.

فیلم عمارت یعقوبیان به باور من فیلم آبروبری برای مصر است. شخصیتها در این فیلم در نهایت خودشان هستند. در نهایت بدی یا در نهایت شرافت. جایی هست که زکی پاشا خودش را جزو آخرین مردان محترم روزگار می‌داند. اقبال زیادی که به این فیلم در خارج از مصر و در جهان غرب شد را شاید بتوان به حساب همین نگاه منفی گذاشت که جسورانه جامعه مصر را جامعه‌ای منحط، عقب مانده و درگیر جهل و خرافه و فساد نشان می‌دهد. رفتار مدیر سوری خشکشویی حتی اگر در عالم واقع هم اتفاق بیفتد برداشت جالبی برای یک فیلم نیست. آیا روان‌پریشی جنسی امری فقط مصری است؟ با دیدن این فیلم بیننده به این نتیجه می‌رسد که در مصر برای تجاوز به زن فقط باید زیپت را پایین بکشی! بُثینا دختری است که مادرش نصیحتش می‌کند که برای حفظ شغل «ایرادی ندارد اگر زیپ طرف باز شود اما زیپ تو نه»! ازدواج زکی پاشا با دختر ساکن پشت بام و بوسه‌های عاشقانه هم به گمان من اصلا خوب پرداخت نشده‌اند. من تا کنون صحنه‌های چندش‌آورتر از آنچه در این فیلم دیده‌ام در هیچ فیلم دیگری ندیده‌ام. صحنه‌های همجنس‌گرایی این فیلم به غایت پلشت و آزاردهنده است. این تصویرسازی‌ها مورد علاقه منتقدین غربی است. کسانی که از جهان سوم تصویری بهتر از این نمی‌خواهند.

باید برای معضلات مصر راه حلی مصری و نه غربی یافت. همانگونه ما در ایران باید راه‌حلهای ایرانی برای مشکلات خود پیدا کنیم. تنها با نشان دادن معضلات یک جامعه نمی‌توان به جنگ آنها رفت. باید گونه‌ای دیگر نگریست.